Người xưa bán báo

Gần thế kỷ trước, khi cả 5 xứ Đông Dương chỉ mới có khoảng trên 100 tờ báo quốc ngữ các loại, việc bán báo cũng để lại nhiều kinh nghiệm lý thú…

Tiếng Dân là cơ quan ngôn luận tư nhân bằng quốc ngữ  đầu tiên xuất bản tại miền Trung và phục vụ độc giả khắp 5 xứ Ðông Dương suốt hơn 15 năm kể từ năm 1927 đến 1943. Tôi không tìm thấy số lượng in cụ thể, chỉ biết trên Tiếng Dân có ghi "giá bán báo dài hạn ở Ðông Dương và ngoại quốc" và luôn có câu: "Mua báo phải trả tiền trước. Thơ và mandat gởi cho M. Trần Ðình Phiên. Ai đăng quảng cáo xin thương nghị trước" ở trang 1. Tuy chưa rõ số lượng in nhưng một tờ báo ở Trung kỳ đã tồn tại đến 16 năm cho thấy Tiếng Dân đã có uy tín trong lòng bạn đọc. Bên cạnh đó, từ sau năm 1930, Tiếng Dân đăng quảng cáo cả ở trang 2, gần hết trang 3 và trang 4 (báo 4 trang cỡ lớn). Do vậy, có lẽ doanh thu quảng cáo cũng khá quan trọng để "nuôi" tờ báo.

 

Một số tờ báo  trong giai đoạn 1930 trở đi

Ở Trung kỳ lúc đó, theo nhiều người, đa số dân trí thức trước khi có Tiếng Dân chỉ đọc Trung Bắc Tân Văn của Nguyễn Văn Vĩnh. Nhưng một báo cáo của mật thám Pháp vào tháng 3-1935 cho thấy người miền Trung đã đọc nhiều loại báo cả tiếng Việt và tiếng Pháp. Tuy vậy, ở Quảng Nam (có lẽ cả Ðà Nẵng), người đọc báo Tiếng Dân vẫn là cao nhất: Tiếng Dân 94 độc giả, Tràng An 28, Ngọ Báo 22, Gazette de Huế, Loa 20, Quê hương An Nam 13, Tân Văn 16, Thanh Nghệ Tĩnh 11, Phong Hóa 12, Trung Bắc Tân Văn 10, Tân An Nam 9, Sài Gòn 8, Le Canard déchâiné 7, Dân báo Hoa kiều 3, Tiểu thuyết thứ bảy là 7 (theo Lưu Anh Rô). Thời kỳ này, người ta đặt báo qua "đường dây thép" bằng cách gởi thư mua báo và trả tiền bằng ngân phiếu (mandat) cho người quản lý. Tại một số thị xã đông dân, có một số tiệm sách như Việt Quảng ở Ðà Nẵng, Ðức An ở Hội An… làm đại lý các báo, các loại sách "tân thư" và đôi khi bán chung với các loại thuốc bắc, cao đơn hoàn tán…

Tiệm thuốc bắc, quán cắt tóc làm đại lý bán báo

Việc phát hành báo từ đầu thế kỷ trước, theo Vũ Bằng trong cuốn 40 năm nói láo, đều theo ký gởi đến các nhà phát hành. Các tiệm sách báo làm đại lý thường nhận báo theo đăng ký trước bằng thư hoặc nhận ký gởi những tờ báo mới ra và được trả lại 10% báo ế; thường sau 3 kỳ trả tiền một lần bằng ngân phiếu. Tại Hà Nội, Sài Gòn lúc đó cũng đã có nhiều trẻ em, người lớn bán báo dạo. Nhiều tiệm thuốc bắc kiêm luôn việc phát hành, bán báo lẻ đã đành, hồi đó tại Sóc Trăng lại có cả quán hớt tóc Hồng Ðiều ở số 5 đường Ðại Ngã cũng làm đại lý báo và nhận đăng quảng cáo cho tờ Khuyến Học ở lục tỉnh!

 

Ðọc lại các báo lúc đó mới biết các tòa soạn có khá nhiều chiêu thức quảng bá tờ báo của mình hơn thế nữa. Tuần báo Văn học của Dương Bá Trạc, ngoài các phương thức chung kể trên còn khuyến mãi: Bạn đọc giới thiệu được 10 người đặt mua báo năm sẽ được biếu không 1 năm báo. Cũng chiêu này nhưng tạp chí Khuyến Học của nhà Nam Ký thì rao: Mua báo có thể trả bằng tem nếu không gởi được ngân phiếu và "Bạn nào cho được 3 độc giả mua năm báo mà trả tiền ngay, nhà báo xin kính biếu một năm báo Khuyến Học không lấy tiền, còn bạn nào vận động được 2 độc giả mua năm cũng trả tiền ngay thì được tặng nửa năm báo".

 

Nhìn chung, tạp chí Khuyến Học của Bùi Xuân Tiếu, Nguyễn Tường ra mỗi tháng 2 kỳ đã có chiến lược phát hành rất rõ ràng. Vì vậy, chỉ sau 6 tháng ra mắt đã có số phát hành trên 8.000 bản cả 3 miền Nam, Trung, Bắc và 2 xứ Lào, Cao Miên thuộc Ðông Dương; trong đó lượng mua báo dài hạn qua bưu điện rất được chú trọng. Tuy vậy đến tháng thứ 6, số người đăng ký mua báo đã trả tiền mới được 1/3 nên Khuyến Học lại dùng 2 chiêu thức mới là nhờ thu tiền qua bưu điện và lập mạng lưới cộng tác viên phát hành, lúc đó gọi là "cổ động viên" ở khắp các tỉnh, phủ, huyện 3 miền:"Ai muốn làm phải gởi 2 cái ảnh và giấy hạnh kiểm, đàn ông hay đàn bà muốn xin cũng được. Nhưng phải có bằng sơ học trở lên thì báo mới nhận. Nếu kiêm cả việc thu tiền thì phải ký quỹ 10$00. Ai muốn biết thể lệ xin kèm 5 xu tem trả lời, gởi về hỏi nhà báo: 17 Francis Garnier, Hanoi".

 

Sau đó họ tuyển dụng 4 người chuyên trách "cổ động và thu tiền" ở Nam kỳ, Trung kỳ, Lào và Cao Miên. Những nhân viên này phải được các chủ tiệm lớn hay người có uy tín ở địa phương bảo lãnh.

 

Từ số 12 trở đi, Khuyến Học lại có sáng kiến đăng danh tính, địa chỉ những độc giả đặt báo dài hạn từ 6 tháng trở lên, trả tiền trước lên trang áp chót mỗi kỳ báo, trong mục gọi là: "Tấm lòng sốt sắng của bạn đọc đối với Khuyến Học" và mục trả lời thư bạn đọc. Ðây không chỉ là việc minh bạch trong mua bán đơn thuần mà còn là miếng đánh vào tâm lý "được lên báo" của nhiều người lúc đó. Ðến tháng 4-1936, báo lại tặng 2 cuốn sách của nhà Nam Ký dành cho bạn đọc đặt mua báo dài hạn 1 năm trả tiền trước… Nhờ đó, theo chủ bút Nguyễn Tường, đến số 17 (tháng 5-1936), lượng phát hành riêng ở Hà Nội đã lên đến 4.700 số.

Mất ăn mất ngủ vì thất thu!

Tình trạng thất thu trong khâu phát hành có lẽ là áp lực của nhiều tờ báo, thể hiện rõ nhất trong những thông tin trị sự liên tục trên Báo Phụ Nữ của nhóm Nguyễn Thị Thảo, Nguyễn Vỹ, Lê Tràng Kiều tuy đây là tờ báo có lượng bạn đọc đông và là đối thủ cạnh tranh trực tiếp với tờ Ngày Nay của nhóm Tự Lực:

 

"Cùng các đại lý,

 

Những báo ế gởi trả lại từ nay phải gián (sic.) mỗi tờ một xu tem. Vậy bán không hết, xin các ngài hãy trữ lại sau khi làm relevé (thống kê - NV). Bao giờ được 100 tờ trở lên, chúng tôi sẽ biên thư bảo các ngài cách gởi rẻ tiền để khỏi thiệt thòi cho nhà báo" (số 10, trang 7). Ðến số sau đó, Phụ Nữ lại có bài phản ứng với Ngày Nay phao tin đồn tờ này chết chỉ vì báo ra trễ 2 ngày!

 

Riêng tờ Tiến Hóa của bộ ba Vũ Trọng Phụng, Lê Tràng Kiều, Lưu Trọng Lư ra số đầu tiên vào tháng 11-1935 đã in đến 2 vạn để phát biếu người đọc khắp 5 xứ Ðông Dương. Ðến số 2 còn in 1,5 vạn bản nhưng không rõ sau đó ra sao.

 

Chủ báo nào cũng phải lo có bài hay, giấy tốt, nhiều cộng tác viên tên tuổi nhưng nỗi lo bán được báo và thu được tiền còn lớn hơn. Vũ Bằng mô tả Nguyễn Doãn Vượng khi về làm chủ bút tờ Trung Bắc Chủ Nhật: "Vượng mất ăn mất ngủ để nghĩ cách trình bày... Về nội dung, thay vì cứ mua bài chất đống rồi mỗi kỳ lấy ra vài bài tương đối có tính thời sự để lên đầu... như trăm tờ báo khác lúc bấy giờ, Vượng chủ trương mỗi kỳ đề cập một vấn đề nhất định, thiết thực, sát với thực tế và nếu đi trước thời cuộc mới hay... Có khi Vượng thức trắng đêm như con ma...".

 

Làm báo thời nào cũng vậy, bên cạnh những tờ báo lớn đã có bạn đọc cao, còn có những tờ báo số lượng in ít nhưng vẫn "hét" cho cao. Gần 1 thế kỷ trước, có lẽ đã có nhiều anh "hét" lớn nên Tiểu thuyết thứ Năm đã có lần công bố số lượng lên 8.000 và thách đố: "Ngài nào không tin cứ tới nhà in Trung Bắc Tân Văn hỏi thì sẽ rõ!"… Ngẫm ra, nếu tính khoảng trên 100 tờ báo và tạp chí quốc ngữ có mặt trên thị trường vào lúc cả 5 xứ Ðông Dương chỉ có 20 triệu dân, ta có thể hình dung sự cạnh tranh về phát hành để duy trì sự sống của mỗi tờ báo lúc đó là không dễ dàng! Ngày nay, người làm báo còn phải cạnh tranh với cả internet, lại càng khó hơn.

Trương Điện Thắng